Molekularne metody identyfikacji gatunkowej wykorzystywane w ekspertyzach sądowych
SYLWIA NAKONIECZNA
Instytut Biologicznych Podstaw Produkcji Zwierzęcej, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 LublinMAŁGORZATA GRELA
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 LublinPIOTR LISTOS
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 LublinMAGDALENA GRYZIŃSKA
Instytut Biologicznych Podstaw Produkcji Zwierzęcej, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 LublinAbstrakt
Identyfikacja gatunkowa zwierząt przeprowadzana metodami biologii molekularnej odgrywa coraz większą rolę w praktyce laboratoriów kryminalistycznych na całym świecie. W Polsce coraz częściej metody te wykorzystywane są w celu określenia, czy gatunek podlega ochronie w rozumieniu przepisów Ustawy o ochronie przyrody. Wynika to z licznych przypadków nielegalnego handlu ginącymi gatunkami zwierząt, co dotyczy zarówno obrotu żywymi zwierzętami, jak i produktów, przedmiotów wykonanych z różnych części ciała zwierząt. W takich też przypadkach, gdzie identyfikacja na postawie cech morfologicznych gatunku nie jest możliwa, analiza DNA zwierzęcego ma szczególne znaczenie. W pracy przedstawiono typowe markery molekularne stosowane w identyfikacji gatunkowej zwierząt.
Słowa kluczowe:
identyfikacja gatunkowa, mitochondrialny DNA, barkoding DNABibliografia
Ajmal Ali M., Gyulai G., Hidwegi N., Kerti B., Hemaid F. al, Pandey A. K., Lee J., 2014. The changing epitome of species identification - DNA barcoding. Saudi J. Biol. Sci. 21, 204-231. DOI: 10.1016/j.sjbs.2014.03.003
Anderson S., Bankier A.T., Barrell B.G., Bruijn M.H. de, Coulson A.R., Drouin J., Eperon I.C., Nierlich D.P., Roe B.A., Sanger F., Schreier P.H., Smith A.J., Staden R., Young I.G., 1981. Sequence and organization of the human mitochondrial genome. Nature 290, 457-465. DOI: 10.1038/290457a0
Anderson S., Bruijn M.H. de, Coulson A.R., Eperon I.C., Sanger F., Young I.G., 1982. Complete sequence of bovine mitochondrial DNA, conserved features of the mammalian mitochondrial genome. J. Mol. Biol. 156, 683-684.
Andrews R.M., Kubacka I., Chinnery P.F., Lightowlers R.N., Turnbull D.M., Howell N., 1999. Reanalysis and revision of the Cambridge reference sequence for human mitochondrial DNA. Nat. Genet. 23(2), 147. DOI: 10.1038/13779
Brown W.M., 1980. Polymorphism in mitochondrial DNA of humans as revealed by restriction endonuclease analysis. Proceedings of the National Academy of Sciences, USA, 77, 3605-3609. DOI: 10.1073/pnas.77.6.3605
Cooper A., Lalueza-Fox C., Anderson A., Rambaut A., Austin J., Ward R., 2001. Complete mitochondrial genome sequences of two extinct moas clarify ratite evolution. Nature 409(1), 704-706. DOI 10.1038/35055536
Dębska M., 2013. Bieżące kierunki w kryminalistycznych badaniach dotyczących identyfikacji zwierząt należących do gatunków zagrożonych wyginięciem. Probl. Kryminal. 280(2), 28-31.
Foran D.R., Hixson J.E., Brown W.M., 1998. Comparison of ape and human sequences that regulate mitochondrial DNA transcription and D-loop DNA synthesis. Nucleic Acids Res. 16, 5841-5861. DOI: 10.1093/nar/16.13.5841
Giles R.E., Blanc H., Cann H.M., Wallace D.C., 1980. Maternal inheritance of human mitochondrial DNA. Proceedings of the National Academy of Sciences, USA, 77, 6715-6719. DOI: 10.1073/pnas.77.11.6715
Haddrath O., Baker A.J., 2001. Complete mitochondrial DNA geonome sequences of extinct birds: ratite phylogenetics and the vicariance biogeography hypothesis. Proc. R. Soc. Lond. 268(2), 939-945. DOI: 10.1098/rspb.2001.1587
Heise W., Bobik W., Kubisz P., Kajtoch Ł., 2015. A three-marker DNA barcoding approach for ecological studies of xerothermic plants and herbivorous insects from central Europe. Bot. J. Linn. Soc. 177(4), 576-592. DOI: 10.1111/boj.12261
Herbert P.D.N., Stoeckle M.Y., Zemlak T.S., Francis C.M., 2004. Identification of Birds through DNA Barcodes. PLoS Biology 2(10), 312. DOI: 10.1371/journal.pbio.0020312
Hiendleder S., Lewalski H., Wassmuth R., Janke A., 1998. The complete mitochondrial DNA sequence of the domestic sheep (Ovisaries) and comparison with the other major ovine haplotype. J. Mol. Evol. 47, 441-448. DOI: 10.1007/PL00006401
Hofreiter M., Paijmans J.L., Goodchild H., Camilla F., Speller C.F., Barlow A., Fortes G.G., Thomas A., Ludwig A., Collins M.J., 2014. The future of ancient DNA: Technical advances and conceptual shifts. Bioessays 36(2), 10-11. DOI: 10.1002/bies.201400160
Hsieh H.M., Huang L.H., Tsai L.C., Liu C.L., Kuo Y.C., Hsiao C.T., Linacre A., Lee J.C., 2006. Species identification of Kachuga tecta using the cytochrome b gene. J. Forensic Sci. 51(1), 52-56. DOI: 10.1111/j.1556-4029.2005.00004.x
Hsieh H.M., Huang L.H., Tsai L.C., Tsai L.H., Kuo Y.C., Meng H.H., Linacre A., Lee J.C., 2003. Species identification of rhinoceros horns using the cytochrome b gene. J. Forensic Sci. 136(1), 1-11.
Kelle J., Carmon J., Pucherelli S., Hosler D., 2014. Identification of Unknown Organisms by DNA Barcoding: A Molecular Method for Species Classification. Tech. Memo. 86(68220), 14-15.
Korytko M., Łaczmańska I., 2016. Sekwencje mikrosatelitarne i ich wykorzystanie w diagnostyce medycznej. Kosmos 310(65), 11-16.
Koseniuk A., Szumiec A., Rubiś D., Radko A., 2015. Różnice w budowie i funkcjonowaniu genomu mitochondrialnego i jądrowego. Wiad. Zoot. 53(2), 98-102.
Lee J.C-I., Hsieh H.M., Huang L.H., Kuo Y.C., Wu J.H., Chin S.C., Lee A.H., Linacre A., Tsai L.C., 2009. Ivory identification by DNA profiling of cytochrome b gene. Int. J. Legal Med. 123(2), 117-121. DOI: 10.1007/s00414-008-0264-0
Lee J.C-I., Tsai L.C., Huang M.T., Jhuang J.A., Yao C.T., Chin S.C., Wang L.C., Linacre A., Hsieh H.M., 2008. A novel strategy for avian species identification by cytochrome b gene. Electrophoresis 29, 2413-2418. DOI: 10.1002/elps.200700711
Listos P., Dylewska M., Gryzińska M., 2016. Sprzeczny z Konwencją Waszyngtońską (CITES) przemyt zwierząt do Polski. Życie Wet. 91(4), 238-241.
Malyarchuk B.A., Rogozin I.B., Berikov V.B., Derenko M.V., 2002. Analysis of phylogenetically reconstructed mutational spectra in human mitochondrial control region. Hum. Genet. 111, 46-53. DOI: 10.1007/s00439-002-0740-4
McGarth M., 2012. Wildlife crime profound threat to nations, says report BBC News, 12.12.2012. https://www.bbc.com/news/science-environment-20679454
Meganathan P.R., Dubey B., Haque I., 2009. Molecular identification of crocodile species using novel primers for forensic analysis. Conserv. Genet. 10(3), 767-770. DOI: 10.1007/s10592- -008-9658-2
Moore M.K., Bemss J.A., Rce S.M., Quattro J.M., Woodley C.M., 2003. Use of restriction fragment length polymorphisms to identify sea turtle eggs and cooked meats to species. Conserv. Genet. 4(1), 95-103. DOI: 10.1023/A:1021881319271
Pepin L., McEwing R., Carvalho G.R., Ogden R., 2008. A DNA - Based Approach for the Forensic Identification of Asiatic Black Bear (Ursusthibetanus) in a Traditional Asian Medicine. J. Forensic Sci. 53(6), 1358-1362. DOI: 10.1111/j.1556-4029.2008.00857.x
Prusak B., Grzybowski T., Gralak M., Grzybowski G., 2005. Przydatność analizy sekwencji genu cytochromu b mitochondrialnego DNA do określenia pochodzenia śladów biologicznych zwierząt i ludzi. Med. Weter. 61, 162-165.
Rohilla M.S., Tiwari P.K., 2008. Restriction fragment length polymorphisms among five species of Indian freshwater turtles. J. Appl. Genet. 49(2), 167-182. DOI: 10.1007/BF03195610
Romanowicz M., Podgórska Z., 2010. Badanie zaopatrzenia rynku internetowego oraz targów i sklepów specjalistycznych na terenie Warszawy w tradycyjną medycynę azjatycką oraz inne produkty zawierające części zwierząt i roślin chronionych Konwencją CITES. WWF Polska, Światowy Fundusz na rzecz Przyrody, ss. 24.
Salas A., Bandelt H.J., Macaulay V., Richards M.B., 2007. Phylogeographic investigations: The role of trees in forensic genetics. Forensic Sci. Int. 168, 1-13. DOI: 10.1016/j.forsciint. 2006.05.037
Skonieczna K., Bednarek J., Rogalla U., Woźniak M., Gorzkiewicz M., Linkowska K., Duleba A., Śliwka K., Grzybowski T., 2012. Wykorzystanie osiągnięć genomiki mitochondrialnej w badaniach genetyczno-sądowych opartych na analizie sekwencji ludzkiego mitochondrialnego DNA. Arch. Med. Sąd. Kryminol. 62, 213-218.
Skuza L., Demska K., Adamczyk A., 2015. Barkoding jako nowoczesne narzędzie biologii molekularnej. Post. Biol. Kom. 42(4), 621-632.
Sloan D.B., Alverson A.J., Chuckalovcak J.P., Wu M., McCauley D.E., Palmer J.D., Taylor D.R., 2012. Rapid evolution of enormous, multichromosomal genomes in flowering plant mitochondria with exceptionally high mutation rates. PLoS Biology, 10(1), 1371. DOI: 10.1371/journal.pbio.1001241
Tully L.A., Parsons T.J., Steighner R.J., Holland M.M., Marino M.A., Prenger V.L, 2000. A sensitive denaturating gradient-gel electrophoresis assay reveals a high 133 frequency of heteroplasmy in hypervariable region I of the human mtDNA control region. Am. J. Hum. Genet. 67, 432-443. DOI: 10.1086/302996
Ursing B.M., Arnason U., 1998. The complete mitochondrial DNA sequence of the pig (Sus scrofa). J. Mol. Evol. 47, 302-306. DOI: 10.1007/PL00006388
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U. 2004 Nr 92, poz. 880.
Wan Q.H., Fang S.G., 2003. Application of species - specific polymerase chain reaction in the forensic identification of tiger species. Forensic Sci. Int. 131(1), 75-78.
Wetton J.H., Tsang C.S., Roney C.A., Spriggs A.C., 2004. An extremely sensitive species - specific ARMs PCR test for the presence of tiger bone DNA. Forensic Sci. Int. 140(1), 139-145.
Wozney K.M., Wilson P.J., 2012. Real-time PCR detection and quantification of elephantid DNA; Species identification for highly processed samples associated with the ivory rade. Forensic Sci. Int. 219, 106-112. DOI: 10.1016/j.forsciint.2011.12.006
Xu X., Aranson U., 1994. The complete mitochondrial DNA sequence of the horse Equus caballus: extensive heteroplasmy of the control region. Gene 48, 357-362.
Anderson S., Bankier A.T., Barrell B.G., Bruijn M.H. de, Coulson A.R., Drouin J., Eperon I.C., Nierlich D.P., Roe B.A., Sanger F., Schreier P.H., Smith A.J., Staden R., Young I.G., 1981. Sequence and organization of the human mitochondrial genome. Nature 290, 457-465. DOI: 10.1038/290457a0
Anderson S., Bruijn M.H. de, Coulson A.R., Eperon I.C., Sanger F., Young I.G., 1982. Complete sequence of bovine mitochondrial DNA, conserved features of the mammalian mitochondrial genome. J. Mol. Biol. 156, 683-684.
Andrews R.M., Kubacka I., Chinnery P.F., Lightowlers R.N., Turnbull D.M., Howell N., 1999. Reanalysis and revision of the Cambridge reference sequence for human mitochondrial DNA. Nat. Genet. 23(2), 147. DOI: 10.1038/13779
Brown W.M., 1980. Polymorphism in mitochondrial DNA of humans as revealed by restriction endonuclease analysis. Proceedings of the National Academy of Sciences, USA, 77, 3605-3609. DOI: 10.1073/pnas.77.6.3605
Cooper A., Lalueza-Fox C., Anderson A., Rambaut A., Austin J., Ward R., 2001. Complete mitochondrial genome sequences of two extinct moas clarify ratite evolution. Nature 409(1), 704-706. DOI 10.1038/35055536
Dębska M., 2013. Bieżące kierunki w kryminalistycznych badaniach dotyczących identyfikacji zwierząt należących do gatunków zagrożonych wyginięciem. Probl. Kryminal. 280(2), 28-31.
Foran D.R., Hixson J.E., Brown W.M., 1998. Comparison of ape and human sequences that regulate mitochondrial DNA transcription and D-loop DNA synthesis. Nucleic Acids Res. 16, 5841-5861. DOI: 10.1093/nar/16.13.5841
Giles R.E., Blanc H., Cann H.M., Wallace D.C., 1980. Maternal inheritance of human mitochondrial DNA. Proceedings of the National Academy of Sciences, USA, 77, 6715-6719. DOI: 10.1073/pnas.77.11.6715
Haddrath O., Baker A.J., 2001. Complete mitochondrial DNA geonome sequences of extinct birds: ratite phylogenetics and the vicariance biogeography hypothesis. Proc. R. Soc. Lond. 268(2), 939-945. DOI: 10.1098/rspb.2001.1587
Heise W., Bobik W., Kubisz P., Kajtoch Ł., 2015. A three-marker DNA barcoding approach for ecological studies of xerothermic plants and herbivorous insects from central Europe. Bot. J. Linn. Soc. 177(4), 576-592. DOI: 10.1111/boj.12261
Herbert P.D.N., Stoeckle M.Y., Zemlak T.S., Francis C.M., 2004. Identification of Birds through DNA Barcodes. PLoS Biology 2(10), 312. DOI: 10.1371/journal.pbio.0020312
Hiendleder S., Lewalski H., Wassmuth R., Janke A., 1998. The complete mitochondrial DNA sequence of the domestic sheep (Ovisaries) and comparison with the other major ovine haplotype. J. Mol. Evol. 47, 441-448. DOI: 10.1007/PL00006401
Hofreiter M., Paijmans J.L., Goodchild H., Camilla F., Speller C.F., Barlow A., Fortes G.G., Thomas A., Ludwig A., Collins M.J., 2014. The future of ancient DNA: Technical advances and conceptual shifts. Bioessays 36(2), 10-11. DOI: 10.1002/bies.201400160
Hsieh H.M., Huang L.H., Tsai L.C., Liu C.L., Kuo Y.C., Hsiao C.T., Linacre A., Lee J.C., 2006. Species identification of Kachuga tecta using the cytochrome b gene. J. Forensic Sci. 51(1), 52-56. DOI: 10.1111/j.1556-4029.2005.00004.x
Hsieh H.M., Huang L.H., Tsai L.C., Tsai L.H., Kuo Y.C., Meng H.H., Linacre A., Lee J.C., 2003. Species identification of rhinoceros horns using the cytochrome b gene. J. Forensic Sci. 136(1), 1-11.
Kelle J., Carmon J., Pucherelli S., Hosler D., 2014. Identification of Unknown Organisms by DNA Barcoding: A Molecular Method for Species Classification. Tech. Memo. 86(68220), 14-15.
Korytko M., Łaczmańska I., 2016. Sekwencje mikrosatelitarne i ich wykorzystanie w diagnostyce medycznej. Kosmos 310(65), 11-16.
Koseniuk A., Szumiec A., Rubiś D., Radko A., 2015. Różnice w budowie i funkcjonowaniu genomu mitochondrialnego i jądrowego. Wiad. Zoot. 53(2), 98-102.
Lee J.C-I., Hsieh H.M., Huang L.H., Kuo Y.C., Wu J.H., Chin S.C., Lee A.H., Linacre A., Tsai L.C., 2009. Ivory identification by DNA profiling of cytochrome b gene. Int. J. Legal Med. 123(2), 117-121. DOI: 10.1007/s00414-008-0264-0
Lee J.C-I., Tsai L.C., Huang M.T., Jhuang J.A., Yao C.T., Chin S.C., Wang L.C., Linacre A., Hsieh H.M., 2008. A novel strategy for avian species identification by cytochrome b gene. Electrophoresis 29, 2413-2418. DOI: 10.1002/elps.200700711
Listos P., Dylewska M., Gryzińska M., 2016. Sprzeczny z Konwencją Waszyngtońską (CITES) przemyt zwierząt do Polski. Życie Wet. 91(4), 238-241.
Malyarchuk B.A., Rogozin I.B., Berikov V.B., Derenko M.V., 2002. Analysis of phylogenetically reconstructed mutational spectra in human mitochondrial control region. Hum. Genet. 111, 46-53. DOI: 10.1007/s00439-002-0740-4
McGarth M., 2012. Wildlife crime profound threat to nations, says report BBC News, 12.12.2012. https://www.bbc.com/news/science-environment-20679454
Meganathan P.R., Dubey B., Haque I., 2009. Molecular identification of crocodile species using novel primers for forensic analysis. Conserv. Genet. 10(3), 767-770. DOI: 10.1007/s10592- -008-9658-2
Moore M.K., Bemss J.A., Rce S.M., Quattro J.M., Woodley C.M., 2003. Use of restriction fragment length polymorphisms to identify sea turtle eggs and cooked meats to species. Conserv. Genet. 4(1), 95-103. DOI: 10.1023/A:1021881319271
Pepin L., McEwing R., Carvalho G.R., Ogden R., 2008. A DNA - Based Approach for the Forensic Identification of Asiatic Black Bear (Ursusthibetanus) in a Traditional Asian Medicine. J. Forensic Sci. 53(6), 1358-1362. DOI: 10.1111/j.1556-4029.2008.00857.x
Prusak B., Grzybowski T., Gralak M., Grzybowski G., 2005. Przydatność analizy sekwencji genu cytochromu b mitochondrialnego DNA do określenia pochodzenia śladów biologicznych zwierząt i ludzi. Med. Weter. 61, 162-165.
Rohilla M.S., Tiwari P.K., 2008. Restriction fragment length polymorphisms among five species of Indian freshwater turtles. J. Appl. Genet. 49(2), 167-182. DOI: 10.1007/BF03195610
Romanowicz M., Podgórska Z., 2010. Badanie zaopatrzenia rynku internetowego oraz targów i sklepów specjalistycznych na terenie Warszawy w tradycyjną medycynę azjatycką oraz inne produkty zawierające części zwierząt i roślin chronionych Konwencją CITES. WWF Polska, Światowy Fundusz na rzecz Przyrody, ss. 24.
Salas A., Bandelt H.J., Macaulay V., Richards M.B., 2007. Phylogeographic investigations: The role of trees in forensic genetics. Forensic Sci. Int. 168, 1-13. DOI: 10.1016/j.forsciint. 2006.05.037
Skonieczna K., Bednarek J., Rogalla U., Woźniak M., Gorzkiewicz M., Linkowska K., Duleba A., Śliwka K., Grzybowski T., 2012. Wykorzystanie osiągnięć genomiki mitochondrialnej w badaniach genetyczno-sądowych opartych na analizie sekwencji ludzkiego mitochondrialnego DNA. Arch. Med. Sąd. Kryminol. 62, 213-218.
Skuza L., Demska K., Adamczyk A., 2015. Barkoding jako nowoczesne narzędzie biologii molekularnej. Post. Biol. Kom. 42(4), 621-632.
Sloan D.B., Alverson A.J., Chuckalovcak J.P., Wu M., McCauley D.E., Palmer J.D., Taylor D.R., 2012. Rapid evolution of enormous, multichromosomal genomes in flowering plant mitochondria with exceptionally high mutation rates. PLoS Biology, 10(1), 1371. DOI: 10.1371/journal.pbio.1001241
Tully L.A., Parsons T.J., Steighner R.J., Holland M.M., Marino M.A., Prenger V.L, 2000. A sensitive denaturating gradient-gel electrophoresis assay reveals a high 133 frequency of heteroplasmy in hypervariable region I of the human mtDNA control region. Am. J. Hum. Genet. 67, 432-443. DOI: 10.1086/302996
Ursing B.M., Arnason U., 1998. The complete mitochondrial DNA sequence of the pig (Sus scrofa). J. Mol. Evol. 47, 302-306. DOI: 10.1007/PL00006388
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U. 2004 Nr 92, poz. 880.
Wan Q.H., Fang S.G., 2003. Application of species - specific polymerase chain reaction in the forensic identification of tiger species. Forensic Sci. Int. 131(1), 75-78.
Wetton J.H., Tsang C.S., Roney C.A., Spriggs A.C., 2004. An extremely sensitive species - specific ARMs PCR test for the presence of tiger bone DNA. Forensic Sci. Int. 140(1), 139-145.
Wozney K.M., Wilson P.J., 2012. Real-time PCR detection and quantification of elephantid DNA; Species identification for highly processed samples associated with the ivory rade. Forensic Sci. Int. 219, 106-112. DOI: 10.1016/j.forsciint.2011.12.006
Xu X., Aranson U., 1994. The complete mitochondrial DNA sequence of the horse Equus caballus: extensive heteroplasmy of the control region. Gene 48, 357-362.
SYLWIA NAKONIECZNA
Instytut Biologicznych Podstaw Produkcji Zwierzęcej, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Instytut Biologicznych Podstaw Produkcji Zwierzęcej, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
MAŁGORZATA GRELA
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
PIOTR LISTOS
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
MAGDALENA GRYZIŃSKA
Instytut Biologicznych Podstaw Produkcji Zwierzęcej, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Instytut Biologicznych Podstaw Produkcji Zwierzęcej, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Licencja
Od 2022 r. artykuły są udostępniane na zasadach licencji Creative Commons uznanie autorstwa 4.0 międzynarodowa (CC BY 4.0). Artykuły opublikowane przed 2022 r. są dostępne na zasadach licencji Creative Commons uznanie autorstwa – użycie niekomercyjne – bez utworów zależnych 4.0 międzynarodowa (CC BY-NC-ND 4.0).
Przysłanie artykułu do redakcji oznacza, że nie był on opublikowany wcześniej, nie jest rozpatrywany do publikacji w innych wydawnictwach.
Autor podpisuje oświadczenie o oryginalności dzieła i wkładzie poszczególnych osób.
